अर्जुन उवाच |
किं तद्ब्रह्म किमध्यात्मं किं कर्म पुरुषोत्तम |
अधिभूतं च किं प्रोक्तमधिदैवं किमुच्यते || 1||
Arjuna Uvacha ।
kiṃ tadbrahma kimadhyātmaṃ kiṃ karma puruṣōttama ।
adhibhūtaṃ cha kiṃ prōktamadhidaivaṃ kimuchyatē ॥ 1 ॥
अर्जुनने कहा – हे पुरुषोत्तम ! वह ब्रह्म क्या है ? – अध्यात्म क्या है ? कर्म क्या है ? अधिभूत नाम क्या कहा गया है और अधिदैव किसको कहते हैं|
Arjuna asked the Lord: Dear Krishna, I have often encountered the terms Brahman, Adhyatma, Karma, Adhibhutam and Adhidaivam, yet I fail to understand the true meaning of these.
अधियज्ञ: कथं कोऽत्र देहेऽस्मिन्मधुसूदन |
प्रयाणकाले च कथं ज्ञेयोऽसि नियतात्मभि: || 2||
adhiyajñaḥ kathaṃ kōtra dēhēsminmadhusūdana ।
prayāṇakālē cha kathaṃ jñēyōsi niyatātmabhiḥ ॥ 2 ॥
हे मधुसूदन ! यहाँ अधियज्ञ कौन है ? और वह इस शरीरमें कैसे है ? तथा युक्तचित्तवाले पुरुषोंद्वारा अन्त समयमें आप किस प्रकार जाननेमें आते हैं|
Arjuna continued: Furthermore, O Krishna, I am puzzld by the Adhiyoga. Who is he? How does he dwell in one’s body? Lastly, dear Lord, how do true Yogis come to know you in the ultimate end.
श्रीभगवानुवाच |
अक्षरं ब्रह्म परमं स्वभावोऽध्यात्ममुच्यते |
भूतभावोद्भवकरो विसर्ग: कर्मसञ्ज्ञित: || 3||
Sri Bhagavan Uvacha ।
akṣaraṃ brahma paramaṃ svabhāvōdhyātmamuchyatē ।
bhūtabhāvōdbhavakarō visargaḥ karmasañjñitaḥ ॥ 3 ॥
श्रीभगवान्ने कहा– परम अक्षर ‘ब्रह्म’ है, अपना स्वरूप अर्थात् जीवात्मा ‘अध्यात्म’ नामसे कहा जाता है तथा भूतोंके भावको उत्पन्न करनेवाला जो त्याग है, वह ‘कर्म’ नामसे कहा गया है|
The Lord replied: Dear Arjuna, always remember that Brahma is the Supreme imperishable (everlasting); the Universal Soul. The Jeevatma or the soul within one’s body is known as Adhyatma.Karma is the offering made to the Gods that causes the creation or manifestation and also the preservation or sustenance of beings.
अधिभूतं क्षरो भाव: पुरुषश्चाधिदैवतम् |
अधियज्ञोऽहमेवात्र देहे देहभृतां वर || 4||
adhibhūtaṃ kṣarō bhāvaḥ puruṣaśchādhidaivatam ।
adhiyajñōhamēvātra dēhē dēhabhṛtāṃ vara ॥ 4 ॥
उत्पत्ति विनाश धर्मवाले सब पदार्थ अधिभूत – हैं, हिरण्यमय पुरुष * अधिदैव है और हे देहधारियों में श्रेष्ठ अर्जुन! इस शरीरमें मैं वासुदेव ही अन्तर्यामीरूपसे अधियज्ञ हूँ|
The Lord further explained: Adhibhutam represents all perishable or temporary objects. Brahma, the Universal Soul is the Adhidaivam. O Arjuna, I the Vasudeva, am Adhiyga here in this body and form.
अन्तकाले च मामेव स्मरन्मुक्त्वा कलेवरम् |
य: प्रयाति स मद्भावं याति नास्त्यत्र संशय: || 5||
antakālē cha māmēva smaranmuktvā kalēvaram ।
yaḥ prayāti sa madbhāvaṃ yāti nāstyatra saṃśayaḥ ॥ 5 ॥
जो पुरुष अन्तकालमें भी मुझको ही स्मरण करता हुआ शरीरको त्याग कर जाता है, वह मेरे साक्षात् स्वरूपको प्राप्त होता है – इसमें कुछ भी – संशय नहीं है|
Lord Krishna solemnly proclaimed: O Arjuna, he who thinks only of Me at the time of his death, undoubtedly will come to Me.